درد زانو یکی از شایع‌ترین علل ناتوانی حرکتی در جوامع امروزی است و ریشه‌های متنوعی دارد: از آرتروز و پارگی مینیسک گرفته تا آسیب‌های لیگامانی مانند پارگی جزئی ACL. با افزایش امید به زندگی و شیوع فعالیت‌های ورزشی، این مشکلات به‌ویژه در جمعیت میانسال و جوان، بیشتر دیده می‌شوند. اگرچه درمان‌های مرسوم مانند فیزیوتراپی، داروهای ضدالتهاب و جراحی همچنان پرکاربرد هستند، اما محدودیت‌های آن‌ها—نظیر ناکارآمدی در توقف پیشرفت بیماری، عوارض جانبی و نیاز به مداخلات تهاجمی—موجب شده پژوهشگران به دنبال درمان‌های زیستی بازساختی بروند.
در این راستا، عصارهٔ جفت انسانی (Human Placenta Extract, HPE) و سایر فرآورده‌های مشتق از جفت (مانند غشای آمنیون و سلول‌های بنیادی جفتی) به‌عنوان گزینه‌هایی جدید با خواص ضدالتهابی، آنتی‌اکسیدانی و ترمیمی معرفی شده‌اند. این مقاله به بررسی کاربردهای HPE در بیماری‌های زانو می‌پردازد، با تمرکز بر شواهد علمی موجود، مکانیسم‌های زیستی، مطالعات پیش‌بالینی و نتایج بالینی اولیه.
پاتوفیزیولوژی درد زانو و اهداف درمانی
بیشتر دردهای زانو منشأ التهابی یا ساختاری دارند. آرتروز زانو با تحلیل پیشروندهٔ غضروف و پاسخ‌های التهابی مزمن همراه است که به درد، خشکی، و ناتوانی حرکتی منجر می‌شود. از سوی دیگر، پارگی‌های مینیسک و آسیب‌های لیگامانی (نظیر پارگی جزئی رباط صلیبی قدامی یا ACL) با تخریب ساختارهای مکانیکی و ایجاد التهاب موضعی، باعث ناپایداری مفصل و درد مزمن می‌شوند. در هر سه وضعیت، اهداف درمانی عبارت‌اند از: کاهش التهاب، محافظت از بافت باقی‌مانده، تحریک بازسازی و تسکین علائم.
عصارهٔ جفت: ترکیب بیولوژیک و مکانیسم‌های پیشنهادی
جفت انسانی حاوی شبکه‌ای پیچیده از فاکتورهای زیستی است که شامل:
- فاکتورهای رشد (مانند HGF، FGF، VEGF)
- پروتئین‌های ضدالتهابی (نظیر IL-10، TGF-β)
- پپتیدهای کوچک، اسیدهای آمینه و هورمون‌ها
- ماتریکس خارج‌سلولی غنی از کلاژن و فیبرونکتین
- و در برخی موارد، سلول‌های بنیادی مزانشیمی (MSCs)
این ترکیبات به‌صورت هماهنگ موجب کاهش التهاب، مهار فعالیت آنزیم‌های کاتابولیک (مثل MMPs)، تحریک سنتز کلاژن، حفظ سلول‌های غضروفی از آپوپتوز، و نهایتاً تسریع ترمیم بافت‌های مفصلی و لیگامانی می‌شوند. به‌طور خاص، HPE به دلیل دارا بودن مولکول‌های کوچک محلول، قابلیت نفوذ سریع به بافت‌ها و القای پاسخ‌های بازسازی را داراست.
شواهد پیش‌بالینی: مدرک قوی برای خواص ترمیمی
مطالعات حیوانی متعددی اثر عصارهٔ جفت را در بهبود آسیب‌های لیگامانی و مفصلی بررسی کرده‌اند. در مدل‌های جوندگان، تزریق HPE به رباط‌های آسیب‌دیده (مثلاً MCL پاره‌شده) منجر به کاهش فیبروز، افزایش بیان ژن‌های تولیدکننده کلاژن نوع I، و تقویت بازسازی ساختاری لیگامان شده است. در مدل آرتروز ناشی از آسیب ACL، استفاده از سلول‌های بنیادی جفتی باعث کاهش تحلیل غضروف و کاهش علائم درد در موش‌ها شد. این نتایج به‌وضوح نشان می‌دهند که عصارهٔ جفت نه تنها التیام‌بخش است، بلکه می‌تواند از پیشرفت بیماری نیز جلوگیری کند.
مطالعات بالینی اولیه در بیماران مبتلا به آرتروز زانو حاکی از آن است که تزریق داخل‌مفصلی عصارهٔ جفت (یا فرآورده‌های مشابه مانند سوسپانسیون آمنیوتیک یا MSCهای مشتق از جفت) می‌تواند منجر به:
- کاهش معنادار درد (تا بیش از 60%)
- بهبود عملکرد مفصل (افزایش امتیاز WOMAC)
- کاهش التهاب بدون عوارض جانبی جدی
در یک کارآزمایی تصادفی کنترل‌شده با 200 بیمار، تزریق یک‌مرحله‌ای آلوگرافت آمنیوتیک منجر به بهبود مداوم درد تا 12 ماه شد. در بیماران با پارگی جزئی ACL، تزریق‌های پلاسنتال باعث بهبود ثبات مفصل و کاهش نیاز به جراحی در مواردی شده‌اند، هرچند در MRI شواهد قطعی ترمیم کامل لیگامان کمتر گزارش شده است.
پارگی‌های جزئی ACL که به‌صورت ناکامل هستند، اغلب با درمان‌های محافظه‌کارانه مدیریت می‌شوند. با این حال، بسیاری از این موارد به‌تدریج به پارگی کامل تبدیل می‌شوند. استفاده از HPE یا سلول‌های بنیادی جفتی در این بیماران می‌تواند با ایجاد یک محیط بازسازی‌کننده:
- روند التهاب داخل مفصلی را کاهش دهد
- فیبروبلاست‌های لیگامانی را فعال کند
- ساختار کلاژنی باقی‌مانده را تقویت کند
- و احتمالاً از نیاز به جراحی جلوگیری نماید
شواهد تجربی از کلینیک‌های ارتوپدی نیز حاکی از موفقیت نسبی این روش در برخی ورزشکاران جوان است.
عصارهٔ جفت انسانی با دارا بودن مجموعه‌ای منحصربه‌فرد از عوامل ترمیمی، در آستانه تبدیل شدن به یک رویکرد نوین و مؤثر در درمان غیرجراحی بیماری‌های زانو قرار دارد. از تسکین درد آرتروز تا پشتیبانی از ترمیم رباط‌های آسیب‌دیده، این درمان زیستی آینده‌دار به نظر می‌رسد. اگرچه نیاز به کارآزمایی‌های تصادفی‌شده‌ی بیشتری وجود دارد، داده‌های موجود امیدوارکننده‌اند. با استانداردسازی محصولات و تعیین دوزهای بهینه، HPE می‌تواند جایگاه مستحکمی در درمان‌های بازساختی مفصل زانو پیدا کند و جایگزین یا مکمل مناسبی برای مداخلات تهاجمی باشد.
