فاکتور 5 لیدن به یک جهش خاص در ژن فاکتور 5 گفته میشود.
فاکتور 5 (Factor V) یکی از پروتئین‌های مهم در سیستم انعقاد خون است که نقش کلیدی در فرآیند تشکیل لخته‌های خونی دارد. این پروتئین به عنوان یک کوفاکتور در مسیر انعقاد خون عمل می‌کند و در تبدیل پروترومبین به ترومبین، که یک مرحله حیاتی در تشکیل لخته خون است، مشارکت دارد. فاکتور 5 در پاسخ به آسیب به دیواره رگ‌های خونی فعال میشود و به تشکیل لخته‌ای کمک می‌کند که خونریزی را متوقف کند.
فاکتور 5 در کبد تولید میشود و به صورت غیر فعال در گردش خون وجود دارد. زمانی که فرآیند انعقاد آغاز میشود، فاکتور 5 توسط آنزیم‌هایی مانند ترومبین فعال میشود و سپس با فاکتور 10 فعال (فاکتور Xa) همکاری می‌کند تا پروترومبین را به ترومبین تبدیل کند. ترومبین سپس فیبرینوژن را به فیبرین تبدیل می‌کند، که ساختار شبکه‌ای لخته خون را تشکیل می‌دهد.
به طور کلی، فاکتور 5 یکی از اجزای حیاتی در حفظ تعادل بین انعقاد و جلوگیری از لخته شدن بیش از حد خون است، و اختلال در عملکرد آن می‌تواند به شرایطی همچون ترومبوز وریدی عمقی (DVT) و سایر مشکلات انعقادی منجر شود.
جهش فاکتور 5 لیدن (Factor V Leiden) اولین بار در سال 1994 توسط دکتر بیورن دالکویست (Björn Dahlbäck) و همکارانش در شهر لیدن در سوئد شناسایی شد. این جهش باعث می‌شد که فاکتور 5 در برابر غیر فعال شدن توسط پروتئین C مقاوم شود. با توجه به شناسایی این جهش در شهر لیدن هلند، این جهش به نام لیدن یا فاکتور 5 لیدن نام‌گذاری شد.
پروتئین C یکی از پروتئین‌های مهم در تنظیم فرآیند انعقاد خون است و نقش آن در جلوگیری از تشکیل لخته‌های خونی بیش از حد حیاتی است. این پروتئین به صورت غیر فعال در گردش خون وجود دارد و زمانی که فعال میشود، به پروتئین C فعال (Activated Protein C یا APC) تبدیل می‌گردد. APC با غیرفعال کردن فاکتورهای انعقادی، از جمله فاکتور 5 و فاکتور 8، به تنظیم و محدود کردن فرآیند لخته شدن خون کمک می‌کند. این عمل، فرآیند انعقاد را در محدوده‌های فیزیولوژیک نگه می‌دارد و از تشکیل لخته‌های غیرضروری جلوگیری می‌کند.
در حالت طبیعی، فاکتور 5 به عنوان یک کوفاکتور به تقویت فرآیند تبدیل پروترومبین به ترومبین کمک می‌کند، اما هنگامی که وظیفه‌اش به پایان می‌رسد، باید توسط پروتئین C فعال، غیرفعال شود. اما در افرادی که دارای جهش فاکتور 5 لیدن هستند، این پروتئین به درستی توسط APC غیر فعال نمی‌شود. این مقاومت به غیرفعال‌سازی، باعث افزایش فعالیت فاکتور 5 و در نتیجه افزایش تشکیل لخته‌های خونی میشود.
جهش فاکتور 5 لیدن به‌ویژه خطر ترومبوز وریدی عمقی (DVT) و آمبولی ریه را افزایش می‌دهد، زیرا لخته‌ها به طور غیرطبیعی در عروق خونی تشکیل می‌شوند و می‌توانند به سمت ریه‌ها حرکت کنند. این جهش یکی از شایع‌ترین علل ژنتیکی ترومبوفیلیا (تمایل بیش از حد به لخته شدن خون) است و ممکن است در برخی افراد بدون علائم باقی بماند، اما در شرایط خاصی مانند بارداری، جراحی، یا عدم تحرک طولانی‌مدت، خطرات آن بیشتر نمایان شود.
چرخه ترومبین و فاکتور 5
ترومبین (Thrombin) یک آنزیم کلیدی در فرآیند لخته شدن خون است که نقش مهمی در تبدیل فیبرینوژن به فیبرین دارد و باعث تشکیل لخته‌های خونی میشود. چرخه فعال‌سازی و غیرفعال‌سازی ترومبین و ارتباط آن با فاکتور 5 و پروتئین C به شرح زیر است:
تشکیل پروترومبیناز: فاکتورهای Xa و Va به همراهی هم، پروترومبین را به ترومبین تبدیل می‌کنند. ترومبین سپس فیبرینوژن را به فیبرین تبدیل می‌کند که یک شبکه فیبری در محل زخم تشکیل می‌دهد و به همراه پلاکت‌ها، لخته خونی را تشکیل می‌دهد.
مسیر ضدانعقادی پروتئین C:فعال‌سازی پروتئین C: این مسیر زمانی فعال میشود که ترومبین به ترومبومودولین متصل شود و پروتئین C را به شکل فعال آن (APC) تبدیل کند.
تضعیف عوامل انعقادی: APC با کمک پروتئین S (PS) به صورت اختصاصی عوامل Va و VIIIa را غیر فعال می‌کند. این عمل به کاهش تشکیل ترومبین و جلوگیری از گسترش لخته کمک می‌کند.
چرخه فعال‌سازی ترومبین:
فعال‌سازی پروترومبین:
پروترومبین (Factor II) به وسیله فاکتور Xa در حضور فاکتور Va و یون کلسیم، به ترومبین تبدیل میشود.
فاکتور Va به عنوان یک کوفاکتور عمل می‌کند و به طور قابل توجهی توانایی فاکتور Xa را در تبدیل پروترومبین به ترومبین افزایش می‌دهد.
عملکرد ترومبین:
ترومبین نقش چندگانه‌ای در سیستم انعقادی ایفا می‌کند:
- تبدیل فیبرینوژن به فیبرین که ساختار اصلی لخته خون را تشکیل می‌دهد.
- فعال‌سازی فاکتورهای V، VIII و XI که چرخه انعقاد را تقویت می‌کند.
- تحریک تجمع پلاکت‌ها.
غیر فعال‌سازی ترومبین:
مکانیزم تنظیمی پروتئین C:
هنگامی که ترومبین به ترومبومودولین (Thrombomodulin) روی سطح اندوتلیال متصل میشود، تغییر شکل یافته و به جای اثر انعقادی، پروتئین C را فعال می‌کند.
پروتئین C فعال (Activated Protein C – APC) در حضور پروتئین S، فاکتور Va و فاکتور VIIIa را غیرفعال می‌کند.
غیرفعال‌سازی فاکتور Va توسط پروتئین C، مانع از تولید بیش از حد ترومبین میشود و از تشکیل لخته‌های غیرقابل کنترل جلوگیری می‌کند.
تأثیر جهش فاکتور 5 لیدن:
جهش فاکتور 5 لیدن یک تغییر ژنتیکی در ژن فاکتور V است که موجب مقاومت فاکتور Va در برابر غیرفعال‌سازی توسط پروتئین C فعال میشود.
به دلیل این مقاومت، فاکتور Va طولانی‌تر فعال باقی می‌ماند و این امر باعث افزایش غیرعادی تولید ترومبین میشود.
نتیجه این فرآیند، افزایش خطر ترومبوز و ایجاد لخته‌های خونی غیرقابل کنترل در عروق است.
