عدم تحمل لاکتوز یکی از بیماری های ژنتیکی شایع است که مهمترین علایم آن، واکنش گوارشی به شیر و فراورده های آن است. علت این رویداد نیز به علت عدم توانایی بدن برای تجزیه لاکتوز در دستگاه گوارش است.
با تجزیه نشدن لاکتوز در دستگاه گوارش این ترکیب از روده کوچک به روده بزرگ منتقل میشود، جایی که باکتری های تجزیه کننده منتظر خوراکی های جذاب هستند. این باکتری ها به سرعت لاکتوز را تجزیه میکنند و باعث ایجاد نفخ و گازهای شکمی میشوند. علاوه بر این باقی مانده لاکتوز با جذب آب و برهم زدن تعادل اسمزی روده باعث بروز مشکلاتی مانند اسهال میشود.
بروز عدم تحمل لاکتوز به علت تفاوت های ژنتیکی است و داشتن این مشکل در افراد باعث میشود که تمایل آنها به خوردن لبنیات کم شده ممکن است در طولانی مدت باعث بروز مشکلاتی از جمله کمبود کلسیم منجر شود.
دلیل ژنتیکی عدم تحمل لاکتوز
دلیل ژنتیکی بروز عدم تحمل لاکتوز به نحوه تنظیم تولید آنزیم لاکتاز در بدن برمی‌گردد، که برای هضم لاکتوز ضروری است. این شرایط اغلب به دلیل وجود یک ویژگی ژنتیکی به نام “کاهش فعالیت لاکتاز” (Lactase Non-persistence) ایجاد میشود. در افراد با عدم تحمل لاکتوز، تولید آنزیم لاکتاز پس از دوران کودکی به شدت کاهش می‌یابد، که منجر به مشکلات در هضم لاکتوز موجود در شیر و سایر فراورده‌های لبنی میشود.
این پدیده به تغییرات ژنتیکی در ناحیه‌ای از DNA که تنظیم‌کننده تولید آنزیم لاکتاز است، مرتبط است. به طور خاص، یک ژن به نام LCT، که برای کد کردن آنزیم لاکتاز مسئول است، و موقعیت‌های تنظیمی در نزدیکی آن، تأثیر زیادی بر تولید آنزیم لاکتاز دارند. واریانت‌های ژنتیکی در این نواحی تنظیمی می‌توانند میزان فعالیت لاکتاز را در بزرگسالی تعیین کنند.
در جوامعی که مصرف لبنیات بخش مهمی از رژیم غذایی آنها بوده است، انتخاب طبیعی ممکن است واریانت‌های ژنتیکی را که تولید مداوم لاکتاز در بزرگسالی را حمایت میکنند، تقویت کرده باشد. این پدیده به عنوان “تحمل لاکتوز” شناخته میشود. در نتیجه، فراوانی عدم تحمل لاکتوز می‌تواند بین جمعیت‌های مختلف به شدت متفاوت باشد، بسته به تاریخچه رژیم غذایی و فشارهای انتخابی که بر آنها وارد شده است. یکی از راه های تشخیص این عارضه، تست ژنتیکی عدم تحمل لاکتوز است.
عوارض و نشانه های عدم تحمل لاکتوز
عدم تحمل لاکتوز، که به دلیل کاهش یا عدم وجود آنزیم لاکتاز در روده کوچک رخ می‌دهد، می‌تواند منجر به مجموعه‌ای از نشانه‌ها و عوارض گوارشی شود. این علائم معمولاً پس از مصرف غذاهای حاوی لاکتوز ظاهر میشوند و شدت آنها می‌تواند بسته به میزان لاکتوز مصرفی و میزان تحمل فرد متفاوت باشد. علائم و نشانه‌های رایج عبارتند از:
- نفخ: احساس پری یا ورم در شکم که اغلب به دلیل تولید گاز در روده بزرگ است.
- درد یا گرفتگی شکمی: این می‌تواند از خفیف تا شدید متغیر باشد و اغلب در نتیجه تجمع گاز یا فشار داخل روده رخ می‌دهد.
- اسهال: تجمع لاکتوز نهضمیده در روده بزرگ می‌تواند باعث جذب آب به داخل روده و در نتیجه اسهال شود.
- گاز: افزایش تولید گاز در روده بزرگ، ناشی از تخمیر باکتریایی لاکتوز نهضمیده.
- صداهای روده‌ای: افزایش فعالیت روده می‌تواند منجر به صداهای شکمی متداول یا غیرعادی شود.
- تهوع: برخی از افراد ممکن است پس از مصرف لبنیات احساس تهوع کنند، که گاهی اوقات به استفراغ منجر میشود.
عوارض طولانی مدت عدم تحمل لاکتوز عموماً نادر هستند، زیرا بیشتر افراد می‌توانند با تغییراتی در رژیم غذایی علائم خود را مدیریت کنند. با این حال، اگر فرد به طور مداوم و بدون توجه به عدم تحمل لاکتوز خود، محصولات لبنی مصرف کند، ممکن است با مشکلاتی از قبیل سوءتغذیه و کاهش وزن مواجه شود، به خصوص اگر جایگزین‌های مناسب برای تأمین کلسیم و ویتامین D در نظر گرفته نشود.
شیوع عدم تحمل لاکتوز
شیوع عدم تحمل لاکتوز در جوامع مختلف به طور قابل توجهی متفاوت است و این تفاوت‌ها اغلب به الگوهای تغذیه‌ای تاریخی و تطبیق‌های ژنتیکی بر می‌گردند. در جوامعی که پرورش دام و مصرف لبنیات بخش مهمی از فرهنگ آنها برای هزاران سال بوده است، مانند برخی نقاط اروپا و برخی جوامع عشایری در آفریقا، نرخ تحمل لاکتوز (و در نتیجه شیوع پایین‌تر عدم تحمل لاکتوز) بالاتر است.
اروپای شمالی به خصوص دارای یکی از بالاترین نرخ‌های تحمل لاکتوز است، با بیش از 90% جمعیت قادر به هضم لاکتوز در بزرگسالی. کشورهایی مانند سوئد، فنلاند، و نروژ نرخ‌های بسیار بالایی از تحمل لاکتوز دارند.
در مقابل، شیوع عدم تحمل لاکتوز در برخی جوامع آسیایی، آفریقایی و بومی آمریکایی بسیار بالا است، جایی که ممکن است تا 90% یا بیشتر از جمعیت نتوانند لاکتوز را در بزرگسالی هضم کنند. به عنوان مثال، در بسیاری از جوامع شرق آسیا و برخی از جوامع آفریقایی، شیوع عدم تحمل لاکتوز می‌تواند به این اندازه بالا باشد.
شاید برای شما جالب باشد که در کشور کره جنوبی میزان عدم تحمل لاکتوز نزدیک 100 درصد جامعه تخمین زده میشود. یعنی تمام ساکنین کره جنوبی عدم تحمل لاکتوز دارند.
شیوع عدم تحمل لاکتوز در ایران
شیوع عدم تحمل لاکتوز در ایران، مانند بسیاری از کشورهای دیگر، بسته به منطقه جغرافیایی و پیشینه ژنتیکی جمعیت متغیر است. اگرچه داده‌های دقیق و جامع محدود است، مطالعات انجام شده نشان می‌دهند که عدم تحمل لاکتوز در میان ایرانیان نسبتاً رایج است، اما نرخ آن به طور قابل توجهی از یک منطقه به منطقه دیگر متفاوت است.
در ایران، برخی از مطالعات نشان داده‌اند که شیوع عدم تحمل لاکتوز می‌تواند در حدود ۳۰ تا ۷۵ درصد باشد، بسته به ناحیه و گروه‌های جمعیتی مورد بررسی. این تفاوت‌ها ممکن است به دلایل متعددی باشد، از جمله تفاوت‌های ژنتیکی درون جمعیت، سبک زندگی و عادات غذایی.
شیوع نسبتاً بالای عدم تحمل لاکتوز در ایران نیاز به آگاهی بیشتر در مورد این شرایط و گزینه‌های غذایی جایگزین برای افراد مبتلا به این شرایط را نشان می‌دهد. بسیاری از افرادی که از عدم تحمل لاکتوز رنج می‌برند، ممکن است به جایگزین‌های بدون لاکتوز یا مکمل‌های آنزیم لاکتاز روی آورند تا بتوانند لبنیات را بهتر تحمل کنند یا از محصولات لبنی کاملاً اجتناب کنند.
به طور کلی، آگاهی از وضعیت عدم تحمل لاکتوز و در دسترس بودن گزینه‌های غذایی مناسب می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی افراد مبتلا به این شرایط در ایران کمک کند.
تشخیص عدم تحمل لاکتوز
عدم تحمل لاکتوز یک مشکل ژنتیکی است و میتوان با روش های ژنتیکی این وضعیت را بررسی کرد. علاوه بر این ابتلای به عدم تحمل لاکتوز را با تست های شیمیایی نیز میتوانیم ارزیابی کنیم.
تشخیص ژنتیکی عدم تحمل لاکتوز
تشخیص ژنتیکی عدم تحمل لاکتوز بر اساس شناسایی واریانت‌های ژنتیکی خاصی است که با توانایی هضم لاکتوز در بزرگسالی مرتبط هستند. این روش بررسی می‌کند که آیا فرد ویژگی ژنتیکی برای “تداوم فعالیت لاکتاز” (که اجازه می‌دهد لاکتاز در طول زندگی فرد فعال بماند) دارد یا خیر، که نشان‌دهنده تحمل لاکتوز است، یا اینکه آیا فرد دارای واریانت‌های ژنتیکی مرتبط با “کاهش فعالیت لاکتاز” در بزرگسالی است، که منجر به عدم تحمل لاکتوز میشود.
واریانت های شناخته شده ای از ژن LCT مسئول اصلی بروز عدم تحمل لاکتوز در جامعه هستند که با یک تست ژنتیکی از نمونه خون با بزاق میتوان عدم تحمل لاکتوز حاصل از این واریانت را به خوبی مشخص کرد.
اطلاعات بیشتر در مورد تست ژنتیک عدم تحمل لاکتوز
تشخیص بیوشیمیایی عدم تحمل لاکتوز
- آزمایش تحمل لاکتوز (Lactose Tolerance Test): این آزمایش شامل نوشیدن مایعی حاوی مقدار زیادی لاکتوز (معمولاً ۵۰ گرم) پس از یک دوره ناشتایی است. سپس، سطح گلوکز خون فرد در چند نقطه زمانی مختلف، معمولاً برای دو ساعت پس از نوشیدن مایع، اندازه‌گیری میشود. اگر سطح گلوکز خون به طور قابل توجهی افزایش نیابد، این نشان‌دهنده عدم توانایی فرد در هضم لاکتوز و نشانه‌ای از عدم تحمل لاکتوز است.
- آزمایش هیدروژن تنفسی (Hydrogen Breath Test): این آزمایش بر پایه اندازه‌گیری میزان هیدروژن در نفس فرد پس از نوشیدن محلول حاوی لاکتوز است. افرادی که لاکتوز را به خوبی هضم نمی‌کنند، مقادیر بیشتری هیدروژن تولید میکنند زیرا لاکتوز هضم نشده توسط باکتری‌های روده تخمیر شده و هیدروژن تولید می‌کند. افزایش میزان هیدروژن در نفس نشان‌دهنده عدم تحمل لاکتوز است.
- آزمایش اسید لاکتیک در مدفوع (Stool Acidity Test): این آزمایش بیشتر برای کودکان و نوزادان که انجام آزمایش‌های دیگر برای آنها دشوار است، استفاده میشود. لاکتوز هضم نشده در روده‌ها توسط باکتری‌ها تخمیر میشود و اسیدهایی مانند اسید لاکتیک تولید می‌کند. اندازه‌گیری سطح اسیدیته مدفوع می‌تواند نشان‌دهنده تخمیر لاکتوز باشد، که نشانه‌ای از عدم تحمل لاکتوز است.
عدم تحمل لاکتوز یک شرایط گوارشی است که به دلیل کاهش یا عدم وجود آنزیم لاکتاز در روده کوچک رخ می‌دهد، که برای هضم لاکتوز، قند موجود در شیر و فرآورده‌های لبنی، ضروری است. این شرایط می‌تواند منجر به مجموعه‌ای از علائم گوارشی شامل نفخ، درد شکمی، اسهال، تولید گاز، صداهای روده‌ای و تهوع شود. شیوع عدم تحمل لاکتوز در جوامع مختلف متفاوت است، با نرخ‌های بالاتر در میان جوامع آسیایی، آفریقایی و بومی آمریکایی، در حالی که نرخ‌های پایین‌تری در برخی از جوامع اروپایی وجود دارد که تاریخچه طولانی‌تری از مصرف لبنیات دارند.
تشخیص عدم تحمل لاکتوز ممکن است از طریق آزمایش‌های تحمل لاکتوز، آزمایش هیدروژن تنفسی، آزمایش اسیدیته مدفوع یا تجزیه و تحلیل ژنتیکی صورت گیرد. مدیریت این شرایط اغلب شامل تغییرات رژیم غذایی، مانند کاهش یا حذف محصولات حاوی لاکتوز، استفاده از جایگزین‌های بدون لاکتوز و ممکن است شامل استفاده از مکمل‌های آنزیم لاکتاز باشد.
درک و مدیریت عدم تحمل لاکتوز می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی افراد مبتلا کمک کند و از بروز علائم گوارشی ناخوشایند پیشگیری کند. همچنین، آگاهی از وضعیت ژنتیکی و تطبیق‌های فرهنگی می‌تواند درک بهتری از علل و شیوع متفاوت عدم تحمل لاکتوز در سراسر جهان فراهم آورد.
